Gmina Ogrodzieniec

Powierzchnia gminy: 86 km².

Ludność: ok. 9,5 tyś mieszkańców.

Charakter gminy: turystyczna, rolnicza z silnie zarysowaną funkcją usługowo-przemysłową.

Dominują użytki rolne (46% powierzchni) i tereny leśne (45%).

W skład gminy wchodzą: miasto Ogrodzieniec, i sołectwa: Fugasówka, Giebło, Giebło Kolonia, Gulzów, Kiełkowice, Mokrus, Podzamcze, Ryczów, Ryczów Kolonia, Żelazko. 

Gmina położona w północno-wschodniej części woj. śląskiego, w powiecie zawierciańskim.

Graniczy z gminami: Łazy, Pilica, Kroczyce (należą do LGD „Perła Jury”), Zawiercie, oraz Klucze wchodzącą w skład powiatu olkuskiego (woj. małopolskie).

Geograficznie wschodnia część należy do mezoregionu Wyżyny Częstochowskiej (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska), zachodni fragment to mezoregion Garbu Tarnogórskiego (Wyżyna Śląska). Obie w/w jednostki zaliczane są do podprowincji Wyżyny Śląsko-Krakowskiej.

Obszar Gminy jest terenem bardzo dobrze skomunikowanym. W Ogrodzieńcu krzyżują się drogi wojewódzkie: DW790 (Dąbrowa Górnicza - Pilica) i DW791 (Trzebinia – Zawiercie – Kolonia Poczesna). W pobliżu granicy gminy prowadzi droga DK78 (Kielce - Katowice) stanowiąca główną arterię łączącą Śląsk z Kielcami i Radomiem.

Niedaleko zachodniej granicy Gminy przebiega ważna linia kolejowa nr 1 (Katowice – Częstochowa – Warszawa, dawna Kolej Warszawsko Wiedeńska), ze stacjami w sąsiednich Łazach i Zawierciu.

Budowa geologiczna, rzeźba terenu:

Podłoże opisywanego obszaru zbudowane jest z bardzo miąższej warstwy skał mezozoicznych zalegających na skałach paleozoicznych.

Podłoże zachodniej części tworzą osady iłów, iłowców i mułowców triasu górnego, oraz lądowych (bagienne, lagunowe) i morskich osadów jury dolnej i środkowej. Osady jury czarnej i brunatnej na omawianym obszarze wykazują dużą zmienność, częste są luki stratygraficzne. Reprezentowane są one głównie przez zlepieńce i czarne iły z niewielkimi wkładkami sferosyderytów oraz wapienie piaszczyste. Iły środkowej jury stały się bazą surowcową dla cegielni działających w okolicach Ogrodzieńca.

W/w utwory przykryte częściowo warstwą piaszczystych osadów plejstoceńskich tworzą wyrównane, rozcięte płytkimi dolinkami Czarnej Przemszy i jej dopływów przedproże jurajskiej kuesty.

Na zatokowej linii Bzów – Ogrodzieniec – Ryczów Kol. – Śrubarnia – Wzgórze Żarów możemy podziwiać fragment kuesty, czyli progu denudacyjno-strukturalnego stanowiącego (około 80-100m wysokości) naturalną zachodnią granicę Wyżyny Częstochowskiej. Najczytelniej wykształcona jest ona w okolicach Ogrodzieńca Cementowni.

Powyżej kuesty powszechnie występują naturalne wychodnie wapieni skalistych i uławicowione górnej jury (oksford). Z wapieni płytowych zbudowane są mniej wybitne wzgórza i rzadko tworzą one naturalne odsłonięcia, częściej z tego typu skałami zetkniemy się w kamieniołomach.

Rzeźba i ukształtowanie terenu jest ściśle powiązane z geologią podłoża tak, więc zachodnia część Gminy poniżej kuesty łagodnie opada ku Czarnej Przemszy, powyżej mamy rozległy, pofalowany płaskowyż z górującymi pasmami skalistych wzniesień. Pasma skałek to w większości pozostałość bioherm, zbudowane są z odpornego na wietrzenie wapienia skalistego, tworzącego tak charakterystyczne ostańce skalne i powstałe w ich wnętrzach liczne jaskinie krasowe. Rozległe obniżenia terenu wysłane są wodnolodowcowymi piaskami. Większość dolin jest sucha, tylko w okresach roztopów i nawalnych deszczy prowadzi niewielkie okresowe potoki. Charakterystyczne są głębokie bezodpływowe obniżenia tworzące miniaturowe, obecnie już porośnięte lasem, pustynie.

W części wschodniej na zboczach wzgórz występują plejstoceńskie lessy, jednak ze względu na ich stosunkowo małą tu miąższość nie rozwinęły się w nich głębokie typowe formy lessowe.

Rzeźba obszaru dzisiejszej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Progu Lelowskiego i ich najbliższego sąsiedztwa została ukształtowana w 4 zasadniczych etapach:

- tworzenie się morskich i lądowych skał osadowych ery mezozoicznej,

- paleogeńskie i neogeńskie ruchy tektoniczne orogenezy alpejskiej i procesy erozji starszych skał po ostatecznym ustąpieniu morza z tych terenów (kształtowanie powierzchni zrównań, procesy krasowe w tym modelowanie ostańców skalnych, powstawanie systemów jaskiniowych, wycinanie głębokich dolin i obniżeń),

- plejstoceński okres zlodowaceń, który ponownie przemodelował ostańce skalne i poprzez akumulację olbrzymich ilości osadów piaszczystych i lessów doprowadził do znacznego złagodzenia rzeźby terenu,

- holocen to kolejny, ostateczny etap modelowania dolin rzecznych i wierzchowin, rozwój rzeźby lessowej oraz szczególnie widoczne od średniowiecza, przekształcenia terenu przez działalność człowieka.

Z tym ostatnim związane są głównie przemiany w stosunkach wodnych i szacie roślinnej m.in. powstawanie i zanikanie zbiorowisk naskalnych i kserotermicznych, wyrąb lasów, melioracja terenów podmokłych.

Jaskinie, grupy skalne :

1. Góra Janowskiego, najwyższe liczące 515,5 m n.p.m. położone w Podzamczu wzgórze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Jego szczytowe partie to tzw. Skalne Miasto – imponujące skupisko wspaniałych ostańców skalnych. Ich wysokość często przekracza 30m, a fantazyjne kształty, zwłaszcza iż część z nich wpleciona została w mury Zamku Ogrodzieniec, pobudzają wyobraźnię i są wymarzonym miejsce dla wspinaczy skałkowych.

2. Suchy Połeć i Góra Birów (Podzamcze), podobnie jak Góra Janowskiego są magnesem przyciągającym wspinaczy oraz miłośników historii. Góra Birów to jeden ze starszych ośrodków osadniczych Jury, na jej szczycie zrekonstruowano wczesnośredniowieczny gród obronny. Szczyt sąsiedniego Suchego Połcia był w okresie II Wojny Światowej umocnionym punktem oporu ze schronami ochrony czynnej i biernej.

3. Skały Opaleńce, Okręt, Gołębnik (Podzamcze).

4. Ryczowski Region Skałkowy (Ryczów/Żelazko), jedno z większych i najciekawszych skupisk form skalnych w środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.  Praktycznie szczyt każdego, nawet niewielkiego wzniesienia zwieńczony jest okazałymi formacjami skalnymi. Do najważniejszych zaliczyć należy: Straszykową Górę, Grochowiec Wielki, Łysą Pałkę, Ząbczysko/Zamczysko, Szczebel, Gurdziel.

5. Jaskinia w Straszykowej Górze (Ryczów), długość ok. 150m, rozwinięcie poziome. Wstępne partie łatwo dostępne, ciasny i niski przełaz prowadzi do długiego i ciekawego korytarza.

6. Jaskinia Z Kominem (Ryczów), dł. ok. 43m, jaskinia ciasna trudna do pokonania.

7. Jaskinia w Ząbczysku (Zamczysku) – (Ryczów), dł. 51m, jaskinia o rozwinięciu pionowym, zwiedzanie wymaga zastosowania specjalistycznego sprzętu.

8. Jaskinia na Iwanie – (Żelazko), podobnie jak J. w Kroczycach jest to cenne stanowisko, gdzie aktualnie prowadzone są badania archeologiczne.

9. Jaskinia Między Sosnami – (Żelazko), dł. 160m, jaskinia o rozwinięciu pionowym, niedostępna do zwiedzania.

10. Jaskinia Hebziowa – (Żelazko), dł. 150m, jaskinia o rozwinięciu pionowym, niedostępna do zwiedzania.

11. Jaskinia Żelazkowa Szczelina – (Żelazko), dł. 50m, niedostępna do zwiedzania. 

Wody powierzchniowe :

Centrum Gminy, podobnie jak obszar innych gmin leżących w głównym paśmie Wyżyny Częstochowskiej, jest obszarem suchym o licznych terenach bezodpływowych i niewielkiej ilości cieków powierzchniowych. Jest to, nawet uwzględniając podmokły obszar dolin Czarnej Przemszy, Potoku Ogrodzienieckiego, najsuchszy fragment LGD „Perła Jury”. Głównymi rzekami przepływającymi przez teren Gminy, w całości należącymi do dorzecza Wisły są:

1. Czarna Przemsza, jeden z 2 źródliskowych odcinków Przemszy stanowiącej lewobrzeżny dopływ Wisły. Jej długość to ok. 64km, poniżej Kazimierówki koryto w większości uregulowane. Przepływa przez północny fragment Gminy.

2. Potok Ogrodzieniecki biorący swój początek w centrum Ogrodzieńca, krótki prawobrzeżny dopływ Czarnej Przemszy.

W strefie brzeżnej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej występują liczne niewielkie źródła i wysięki.

Na terenie Gminy zlokalizowane są 2 zespoły niewielkich zbiorników wodnych:

1. Stawy w Józefowie, kompleks niewielkich śródleśnych zbiorników na Potoku Ogrodzienieckim.

2. Zalew Krępa, dwa niewielkie wydłużone zbiorniki zasilane ze źródła Bełkotek oraz nieczynny basen, zlokalizowane wśród lasów ok. 2,5km na południe od Ogrodzieńca.

Źródła:

1. Źródło Bełkotek  – wywierzysko krasowe zlokalizowane ok. 2,5km na południe od Ogrodzieńca i ok. 0,5km na zachód DW791, zasila ośrodek rekreacyjny Krępa. Woda zanika w piaszczystym podłożu poniżej ośrodka.

2. Źródło Centurii w Hutkach Kankach, pomnik przyrody, nisza źródliskowa położona w głębokim piaszczystym jarze. Same źródła cechują się sporą zmiennością wypływu między 20 a 70 l/s. Znajduje się tu cenne stanowisko warzuchy polskiej. Źródło położone jest bezpośrednio przy granicy Gminy.

3. Źródło Więcki w przysiółku Więcki na północ od Starych Kiełkowic. Okresowy i zmienny wypływ, czasem traktowany jako początek rzeki Krztyni.

4. Źródło Potoku Ogrodzienieckiego w centrum Ogrodzieńca, po drugiej stronie drogi figura św. J. Nepomucena. Wypływ często traktowany jako drugie ze źródeł Czarnej Przemszy.

Przyroda ożywiona :

Gmina Ogrodzieniec charakteryzuje się najwyższym stopniem lesistości wśród pozostałych gmin LGD „Perła Jury”. Co prawda znaczną część stanowią dość ubogie przyrodniczo bory sosnowe, jednak w połączeniu z łęgami i lasami mieszanymi podmokłych obszarów doliny Czarnej Przemszy oraz grądami i buczynami porastającymi wzgórza stanowią niesamowicie istotny element środowiska przyrodniczego tej części Wyżyny. Szczególnie duży kompleks w zachodniej części stanowi ostoję dla dużej populacji jeleni, dzików, saren, nielicznych łosi, na śródleśnych podmokłych łąkach gniazdują żurawie. Lasy tworzą naturalne korytarze migracyjne umożliwiające swobodne przemieszczanie się zwierząt, stają się strefą oddzielającą obszar Jury od większych ośrodków miejskich oraz obszarem aktywnego wypoczynku.

Środkowa i wschodnia część Gminy to centrum Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, gdzie swoista mozaika muraw naskalnych, kserotermicznych, napiaskowych sąsiaduje z równie zróżnicowanymi kompleksami leśnymi. Nie brakuje tu sporych obszarów powolnie zarastających nieużytków, a wśród pól pozostawiane są remizy drzew i krzewów zwiększających różnorodność gatunków zasiedlających ten teren.

Do najważniejszych zbiorowisk zaliczyć należy:

formacje z jałowcem pospolitym Juniperus communis na wrzosowiskach lub nawapiennych murawach,

suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion),

murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis-Festucion pallentis),

zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) ,

ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium),

niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris),

górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk ,

wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis,

jaskinie nieudostępnione do zwiedzania,

żyzne buczyny (Dentario glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion),

ciepłolubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion),

grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum),

Na podkreślenie zasługuje fakt występowania na terenie obszaru Natura 2000 PLH240034 licznych stanowisk najpiękniejszego z polskich storczyków – obuwika pospolitego oraz wielu innych gatunków, m.in. buławnika mieczolistnego.

Podobnie jak w przypadku pozostałych gmin położonych w centrum Wyżyny niewątpliwym symbolem świata zwierząt są nietoperze, których kilkanaście gatunków spotkać można na terenie Gminy. 

Parki krajobrazowe :

Park Krajobrazowy Orlich Gniazd

Największy z Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych, utworzony w latach 80-tych XX w. Jego powierzchnia to ponad 600km², obejmuje najwartościowszą część Wyżyny Częstochowskiej i niewielkie fragmenty sąsiednich regionów.

Akcentem dominującym w krajobrazie są ostańce zbudowane z wapieni górnojurajskich, liczne jaskinie i schroniska skalne, źródła i inne obiekty związane ze zjawiskami krasowymi. Urozmaiceniem krajobrazu są liczne suche doliny i obniżenia terenu wypełnione piaskami rzecznolodowcowymi i eolicznymi związanymi z okresem zlodowaceń. Obszar Parku charakteryzuje się stosunkowo rzadką siecią wód powierzchniowych, odwadniany jest niewielkimi dopływami Warty i Pilicy, które to rzeki biorą swój początek w jurajskich wywierzyskach oraz przez Przemszę i jej dopływy.

Dzięki specyficznym uwarunkowaniom przyrody nieożywionej Park jest jednym z najbogatszych w Polsce obszarów przyrodniczych. Opisano tu ponad 1300 gatunków roślin, ok. 3000 gatunków bezkręgowców i setki gatunków kręgowców. Do najwartościowszych grup zaliczyć należy gatunki związane z biotopami jaskiń, muraw kserotermicznych, naskalnych i napiaskowych oraz grądami i buczynami.

Jednak Park to nie tylko walory przyrodnicze. Nazwę swą wziął od Orlich Gniazd, czyli ruin średniowiecznych warowni wznoszonych na szczytach ostańców skalnych. Poza grodziskami, zamkami i pałacami liczne są zabytki sztuki sakralnej i związane z budownictwem ludowym. Na uwagę zasługują relikty związane z wydarzeniami Powstań Narodowych, Wielkiej Wojny i Drugiej Wojny Światowej.