Kościół Parafialny św. Jakuba Apostoła w Stanowiskach

Murowany z kamienia kościół w Stanowiskach był wzmiankowany po raz pierwszy dopiero w Liber beneficiorum  Jana Łaskiego. Nie ma jednak wątpliwości, że parafia istniała tutaj co najmniej od XV wieku, chociażby ze względu na uwagę Łaskiego, że „z dawna” należały do niej wyliczone przez arcybiskupa wsie. Herb Doliwa, widniejący na późnogotyckim nadprożu kamiennym znajdującym się nad północnym portalem nawy kościoła w Stanowiskach może oznaczać, że pierwszą świątynię fundowali najpóźniej w XV stuleciu Doliwici – Szyrzykowie. Prawdopodobieństwo to wzmacnia fakt, że mimo kilkakrotnych przekształceń w bryle budowli można jednak wyodrębnić najstarszy zrąb gotycki, na który składały się jednoprzęsłowe prostokątne prezbiterium oraz szersza i wyższa, dwuprzęsłowa nawa, a być może też dostawiona do prezbiterium zakrystia.

Z gotycką świątynią trzeba też łączyć trzy zachowane do dziś dwuuskokowe szkarpy, wzmacniające narożniki nawy i prezbiterium. Można więc powiedzieć, że pierwotny kościół w Stanowiskach należał do „horyzontu” małopolskich kościołów parafialnych, wzorowanych na fundacjach Kazimierza Wielkiego. Nie wiadomo, czy ta pierwsza świątynia miała jakieś sklepienia; obecnie istniejące pochodzą z czasów nowożytnych. Nawa przykryta jest sklepieniami żaglastymi na gruntach, które spływają na płaskie pilastry. Ten typ sklepienia jest u nas stosowany od czasów renesansowych. Analogiczne sklepienie przekrywa wnętrze kwadratowej kaplicy dostawionej prawdopodobnie w XVII wieku do południowej ściany nawy. Z kolei nad prezbiterium widzimy sklepienie kolebkowo – krzyżowe ze zwierciadłem, który to element charakterystyczny jest w barokowych ustrojach budowlanych.

Obecny kształt architektoniczny nadała świątyni przebudowa dokonana na przełomie XVIII i XIX wieku, której fundatorem był ówczesny właściciel Stanowisk, sędzia ziemski powiatu chęcińskiego Michał Czaplicki. Dostawiono wówczas do istniejącej budowli jednoprzęsłową fasadę zachodnią z wtopioną w dach kwadratową wieżą ze ściętymi narożnikami, zwieńczoną hełmem stożkowatym o wygiętych połaciach oraz latarnią; obecnie przekrycie wieży to efekt przebudowy z drugiej połowy XX wieku. Barokowy charakter tej części kościoła podkreśla ściśle symetryczna fasada zachodnia, zwieńczona spływającymi po obu stronach wieży półszczytami z obeliskami, z wejściem i oknem we wspólnym obramieniu, ujętym w zdwojone płaskie pilastry. Barokowe jest również lizenowo – ramowe opracowanie pozostałych ścian nawy i kaplicy św. Józefa oraz fasada tej ostatniej, zwieńczona szczytem ze spływami i wnękę, w której stoi figura św. Floriana. Charakterystycznych lizen pozbawione są jedynie półkoliste zamknięte okna w ścianie południowej. Nad wejściem zachodnim wmurowana jest w ścianę fasady kamienna tablica z napisem fundacyjnym, informującym o opisanej przebudowie: Restaurata p. Michaelin in Czaplice Czapliczki C.R. Iudice Terre Chencinen isporu tu Łapczyna Wola et Mrowina Haerede A.D. MGD, Anno Salutio 1800. Starsze są profilowane kamienne portale bocznych wejść do części frontowej; ich forma wskazuje na XVII – wieczną proweniencję. Nad portalem północnym znajduje się najstarszy element elewacji kościoła, piaskowcowe nadproże zdobione późnogotyckim laskowaniem oraz tarczą z gotyckim monogramem IHS i herbem Doliwa. Portale i nadproże zostały zatem wmurowane wtórnie i pochodzą ze starszego kościoła. Zwłaszcza laskowane nadproże z herbem Doliwa można łączyć z Szyrzykiem, zarówno ze względów stylowych jak i uwagi na fakt, że kolejni Doliwici (Bobrowniccy) objęli wieś w posiadanie dopiero pod koniec XVII wieku.

W XIX wieku kościół był prawdziwym mauzoleum rodzinnym jego ówczesnych kolatorów; Michał Rawita – Witanowski oglądał w krypcie pod kaplicą trumny benefaktorów, a na ścianie portrety Czaplickich. Dziś przypomina o tym klasycystyczny nagrobek zmarłej w 1800 roku Tekli Czaplickiej Macharzyńskiej oraz kilka epitafiów.