Przyroda w Gminie Łazy

Podłoże opisywanego obszaru zbudowane jest z bardzo miąższej warstwy skał mezozoicznych zalegających na skałach paleozoicznych.

Na omawianym terenie możemy wydzielić 3 różniące się względem skał tworzących wychodnie i co za tym idzie również odmienne rzeźbą obszary:

1. Paleogeńskie powierzchnie zrównań zbudowane z wapieni skalistych, płytowych i marglistych jury górnej (białej) oraz podścielających powyższe warstwy wapieni oolitycznych, piaskowców żelazistych, margli i iłów jury środkowej (brunatnej).  Te doskonale zachowane i czytelne wysoczyzny centralnej części Gminy, tj. okolic Ciągowic, Wysokiej, Rokitna Szlacheckiego, Niegowonic – Grabowej i Góry Chełm to ostańcowe wzgórza powstałe na skutek rozcięcia erozyjnego górnojurajskiej kuesty. Szczytowe partie wzniesień w okolicach Niegowonic, Grabowej, Hutek Kanek zwieńczone są ostańcami skalnymi zbudowanymi z wapieni skalistych, a wapienie płytowe budujące mniej odporne fragmenty wzniesień były przedmiotem eksploatacji na potrzeby przemysłu cementowego. Pozostałością wydobycia są olbrzymie, nieczynne kamieniołomy w Wysokiej i w Niegowonicach.

2. Obniżenia terenu i doliny cieków wodnych w północnej i południowej części Gminy ukształtowane zostały w bardziej podatnych na erozje osadach jury dolnej (czarnej) i późnego triasu. Są to w większości osady ilaste, łupki, glinki ogniotrwałe, żwiry i pokłady węgla brunatnego.

Szczególnie te dwa ostanie utwory stały się przedmiotem intensywnej eksploatacji. Żwiry i piaski tzw. warstw połomskich wykorzystywane były i są dalej jako materiał budowlany, natomiast eksploatacja węgla występującego w osadach jury dolnej, szczególnie intensywna w północnej części obszaru, została zarzucona w połowie XX w.

3. Południowo zachodni skraj Gminy zbudowany jest z dolomitów i wapieni triasu środkowego, tworzących wyraźny garb o ciekawych formach erozyjnych.

Z osadami triasu związane są też udokumentowane złoża rud cynku i ołowiu, będące w ostatnim czasie przedmiotem intensywnych badań w północnej części Gminy.

Rzeźba obszaru dzisiejszej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Progu Lelowskiego i ich najbliższego sąsiedztwa została ukształtowana w 4 zasadniczych etapach:

- tworzenie się morskich i lądowych skał osadowych ery mezozoicznej,

- paleogeńskie i neogeńskie ruchy tektoniczne orogenezy alpejskiej i procesy erozji starszych skał po ostatecznym ustąpieniu morza z tych terenów (kształtowanie powierzchni zrównań, procesy krasowe w tym modelowanie ostańców skalnych, powstawanie systemów jaskiniowych, wycinanie głębokich dolin i obniżeń),

- plejstoceński okres zlodowaceń, który ponownie przemodelował ostańce skalne i poprzez akumulację olbrzymich ilości osadów piaszczystych i lessów doprowadził do znacznego złagodzenia rzeźby terenu,

- holocen to kolejny, ostateczny etap modelowania dolin rzecznych i wierzchowin, rozwój rzeźby lessowej oraz szczególnie widoczne od średniowiecza, przekształcenia terenu przez działalność człowieka.

Z tym ostatnim związane są głównie przemiany w stosunkach wodnych i szacie roślinnej m.in. powstawanie i zanikanie zbiorowisk naskalnych i kserotermicznych, wyrąb lasów, melioracja terenów podmokłych.

Jaskinie, grupy skalne:

1. Jaskinia Zawaliskowa, 60m, okolice Niegowonic, system o rozwinięciu pionowym, niedostępna do zwiedzania.

2. Jaskinia Gruzowa, 43m, okolice Niegowonic, niedostępna do zwiedzania.

3. Kromołowiec – szczytowa partia z ładnie odsłoniętymi ostańcami skalnymi.

4. Snopkowe Skały

5. Góra Stodulska

Wody powierzchniowe i podziemne :

Przez teren Gminy nie przepływają żadne większe rzeki, jednak ze względu na położenie płynie tu wiele niewielkich potoków i strumieni należących do dorzecza Wisły. Najważniejszymi z nich są:

1. Czarna Przemsza, jeden z 2 źródliskowych odcinków Przemszy stanowiącej lewobrzeżny dopływ Wisły. Jej długość to ok. 64km, poniżej Kazimierówki koryto w większości uregulowane.

2. Potok Ogrodzieniecki biorący swój początek w centrum Ogrodzieńca, krótki prawobrzeżny dopływ Czarnej Przemszy.

3. Mitręga - 20km lewobrzeżny dopływ Czarnej Przemszy, wypływa w okolicach wsi Mitręga.

4. Centuria – prawobrzeżny dopływ Białej Przemszy.

W strefie brzeżnej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej oraz na ostańcowych wzgórzach okolic Niegowonic i Wysokiej występują liczne, niewielkie źródła i wysięki. Najbardziej znane to:

1. Źródła Centurii w Hutkach Kankach, pomnik przyrody, nisza źródliskowa położona w głębokim piaszczystym jarze. Same źródła cechują się sporą zmiennością wypływu między 20 a 70 l/s. Znajduje się tu cenne stanowisko warzuchy polskiej.

2. Źródło w Hutkach Kankach

3. Źródło Jana w Skałbani

4. Źródła Trzebyczki

5. Źródła Mitręgi

Największym otwartym zbiornikiem wodnym jest Zalew Mitręga w Łazach.

Przyroda ożywiona:

Ze względu na znaczne zróżnicowanie i specyfikę ukształtowania terenu, w tym dużą powierzchnię terenów podmokłych i zalesionych, świat przyrody ożywionej jest bogaty.

W dolinach rzek i na obszarach podmokłych występują lasy mieszane oraz łęgi i olsy, oraz porastają zbiorowiska zmiennowilgotnych łąk i torfowisk. Obszar niezalesionych wzniesień, szczególnie w okolicach Niegowonic, to wspaniałe zbiorowiska kserotermiczne i naskalne. Piaszczyste obniżenia zajmują stosunkowo niewielkie siedliska suchych borów sosnowych, wyższe partie lasy mieszane i grądy, a szczyty wzniesień porośnięte są zespołami buczyn.

Do najważniejszych zbiorowisk zaliczyć należy:

formacje z jałowcem pospolitym Juniperus communis na wrzosowiskach lub nawapiennych murawach,

suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion),

murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis-Festucion pallentis),

zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) ,

ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium),

niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris),

górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk ,

wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis,

jaskinie nieudostępnione do zwiedzania,

żyzne buczyny (Dentario glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion),

ciepłolubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion),

grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum).

Świat zwierząt dzięki obecności w części zachodniej znacznie zróżnicowanych i dużych kompleksów lasów oraz mozaiki pól i nieużytków jest obszarem znacznej różnorodności świata zwierząt.

Licznie bytują tu jelenie, sarny, dziki, lisy, borsuki, podobnie jak w lasach Górnej Warty notuje się pobyt łosi.

Rezerwaty przyrody :

Rezerwat Góra Chełm

Rezerwat leśny o powierzchni 12,56ha utworzony w 1957r. w celu ochrony naturalnego lasu bukowego z domieszką jodły i jaworu porastającego wzgórze  koło miejscowości Hutki Kanki. Góra Chełm osiąga wysokość 443 m n.p.m., jej szczytowe partie tworzą naturalne ostańce wapienne, a na zboczach doskonale czytelna jest piętrowość zbiorowisk leśnych. Dolne piętro stanowią bory sosnowe, powyżej zespoły grądów, natomiast partie szczytowe porastają 3 zespoły buczyn, w tym buczyna storczykowa. Stwierdzono występowanie ponad 220 gatunków roślin naczyniowych, w tym 28 gatunków chronionych, m.in. rojnik pospolity, bluszcz pospolity, dziewięćsił bezłodygowy, śnieżyczka przebiśnieg, lilia złotogłów, wawrzynek wilczełyko, kilka gatunków storczyków.

Park Krajobrazowy Orlich Gniazd

Największy z Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych, utworzony w latach 80-tych XX w. Jego powierzchnia to ponad 600km², obejmuje najwartościowszą część Wyżyny Częstochowskiej i niewielkie fragmenty sąsiednich regionów.

Akcentem dominującym w krajobrazie są ostańce zbudowane z wapieni górnojurajskich, liczne jaskinie i schroniska skalne, źródła i inne obiekty związane ze zjawiskami krasowymi. Urozmaiceniem krajobrazu są liczne suche doliny i obniżenia terenu wypełnione piaskami rzecznolodowcowymi i eolicznymi związanymi z okresem zlodowaceń. Obszar Parku charakteryzuje się stosunkowo rzadką siecią wód powierzchniowych, odwadniany jest niewielkimi dopływami Warty i Pilicy, które to rzeki biorą swój początek w jurajskich wywierzyskach oraz przez Przemszę i jej dopływy.

Dzięki specyficznym uwarunkowaniom przyrody nieożywionej Park jest jednym z najbogatszych w Polsce obszarów przyrodniczych, opisano tu ponad 1300 gatunków roślin, ok. 3000 gatunków bezkręgowców i setki gatunków kręgowców. Do najwartościowszych grup zaliczyć należy gatunki związane z biotopami jaskiń, muraw kserotermicznych, naskalnych i napiaskowych oraz grądami i buczynami.

Jednak Park to nie tylko walory przyrodnicze. Nazwę swą wziął od Orlich Gniazd, czyli ruin średniowiecznych warowni wznoszonych na szczytach ostańców skalnych. Poza grodziskami, zamkami i pałacami liczne są zabytki sztuki sakralnej i związane z budownictwem ludowym. Na uwagę zasługują relikty związane z wydarzeniami Powstań Narodowych, Wielkiej Wojny i Drugiej Wojny Światowej.

Park Krajobrazowy Orlich Gniazd chroni wschodnią część Gminy.

Obszary Natura 2000 :

1. Ostoja Środkowojurajska (PLH240009)

Ostoja położona jest w dwóch rejonach: śląskim (67%) i małopolskim (33%) w centralnej części Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Obszar obejmuje łagodne wzniesienia zbudowane ze skał jurajskich poprzecinane licznymi dolinami. Charakterystyczne na tym terenie ostańce wapienne otaczają lasy - głównie buczyny oraz jaworzyny górskie. Natomiast na bezleśnych przestrzeniach ostańcom towarzyszą bogate florystycznie murawy kserotermiczne (gatunki ciepłolubne i sucholubne). Można tu spotkać szereg jaskiń (z różnymi ciekawymi formami naciekowymi), w których zimują nietoperze. Obszar ma duże znaczenie jako cenna ostoja zróżnicowanych siedlisk przyrodniczych - chronionych przez dyrektywę siedliskową. Występują tu unikatowe zbiorowiska naskalne, kserotermiczne (ciepło- i sucholubne) i leśne - łącznie zidentyfikowano 16 rodzajów siedlisk z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej. Na szczególną uwagę, wśród kompleksów leśnych, zasługują płaty żyznej buczyny sudeckiej i jaworzyny górskiej, położone na północno-wschodnich krańcach zasięgu geograficznego. Ponadto jest to ważne miejsce występowania rzadkich gatunków roślin i zwierząt (ośmiu gatunków z II Dyrektywy Siedliskowej). W jaskiniach zimują liczne gatunki nietoperzy, takich jak: podkowiec mały, nocek łydkowłosy, nocek Brandta, nocek rudy, nocek orzęsiony, nocek Natterera, gacek brunatny. Poza tym znajduje się tu najbogatsze i jedno z nielicznych założonych, zastępcze stanowisko endemicznej (lokalnego gatunku) warzuchy polskiej.

2. Łąki Dąbrowskie (PLH24_27)

Obszar składa się z kilku kompleksów łąk zlokalizowanych na terenie Dąbrowy Górniczej i Łaz (południowo-zachodnia część Gminy), o łącznej powierzchni 875,7 ha. Siedliska łąkowe i zaroślowe stanowią 68% powierzchni obszaru, natomiast siedliska rolnicze 26%. Pozostały obszar zajmują lasy mieszane i iglaste.
Łąki charakteryzują się dużym zróżnicowaniem uwarunkowań siedliskowych i zbiorowisk roślinnych. Zmiennowilgotne łąki są miejscem bytowania dwóch gatunków modraszków: Modraszek nausithous i Modraszek teleius. W granicach ostoi występują w układzie mozaikowym płaty łąk trzęślicowych, zbiorowiska z ostrożeniem łąkowym, zbiorowisko ze śmiałkiem darniowym, szuwar sitowia leśnego, płaty łąki wyczyńcowej, zbiorowiska ziołoroślowe ze związku Filipendulion i zbiorowiska łąk świeżych.
Część powierzchni łąk obecnie nie jest użytkowanych. Płaty częściowo zdegradowane wymagają renaturyzacji, która jest możliwa przy średnim nakładzie sił i środków. Łąki są siedliskiem chronionych, zagrożonych i lokalnie rzadkich gatunków roślin naczyniowych. Rosną tu między innymi: kosaciec syberyjski, pełnik europejski, goryczka wąskolistna, kukułka szerokolistna, nasięźrzał pospolity, zimowit jesienny, gółka długoostrogowa, listera jajowata, podkolan biały, mieczyk dachówkowaty.
Obszar obejmuje niezwykle cenne pod względem przyrodniczym zespoły roślinne, bogate florystycznie i faunistycznie. Na terenie ostoi stwierdzono 15 gatunków motyli, a wśród nich dwa gatunki ujęte w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej - Modraszek nausithous i M. teleius. Oba występują w ostoi licznie.
Kolejnym, cennym gatunkiem motyla w obszarze, związanym z wilgotnymi łąkami jest Dostojka ino. W granicach ostoi stosunkowo licznie występuje też Wietek gorczycznik, który w skali kraju jest gatunkiem dość rzadko spotykanym i występującym lokalnie, choć dawniej jego zasięg obejmował całą Polskę. Współcześnie potwierdzono go tylko w północno-wschodniej i południowej części kraju. Modraszek argus i Karłątek klinek, mimo iż dość rozpowszechnione w całej Polsce, są spotykane lokalnie i niezbyt często. Przeplatka diamina to gatunek , którego na terenie ostoi stwierdzono pojedyncze osobniki. Pozostałe stwierdzone w ostoi gatunki motyli należą do często spotykanych w całym kraju i są uważane za niezagrożone.