Przyroda w gminie Kroczyce

Podłoże opisywanego obszaru zbudowane jest z bardzo miąższej warstwy skał mezozoicznych zalegajcch na sałach paleozoicznych.

Na niewielki skrawku położonym na wschód od Pradeł (Lasy Pradelskie, Dolina Krztyni i okolice Trzcińca) w postaci piasków i piaskowców na powierzchni odsłaniają się lądowe osady albu (kreda dolna).

Pozostałą część podłoża Gminy stanowią skały wieku jurajskiego (jura górna). Spotkamy tu praktycznie wszystkie rodzaje skał wapiennych typowych dla Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. w tym wapienie płytowe, uławicowione budujące łagodniejsze wzgórza; wapienie skaliste powstałe z biohermalnych struktur biosedymantacyjnych zbudowanych ze szczątków gąbek, mat cyjanobakteryjnych i innych organizmów zamieszkujących morze sprzed 160mln lat; wapienie detrytyczne stanowiące świadectwo podmorskiej erozji bioherm, itd.

Gmina Kroczyce położona w centrum Wyżyny Częstochowskiej charakteryzuje się ogromnym nagromadzeniem, bogactwem form krasu powierzchniowego i podziemnego. Praktycznie każde wzniesienie zwieńczone jest okazałymi ostańcami skalnymi stanowiącymi wręcz symbol tego regionu, a ich bardzo bogate formy i rzeźba stanowią magnes przyciągający wspinaczy skałkowych. Również powolne krasowienie skał wapiennych ukształtowało we wnętrzach masywów rozwinięte systemy jaskiniowe. W krajobrazie całej Gminy dominują wzgórza, szczególnie wyraźnie zarysowane w części zachodniej (Skałki Morskie, Podlesickie, Kroczyckie), północnej (Wysoczyzna Dzibic) i położony na południe Ryczowski Region Skałkowy górujący nad Siamoszycami. Rozdzielone są one dość głębokimi dolinami Białki, Krztyni i Wodzącej z ciekawie ukształtowaną rozległą płaskodenną depresją Kroczyc.

Rzeźba obszaru dzisiejszej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Progu Lelowskiego i ich najbliższego sąsiedztwa została ukształtowana w 4 zasadniczych etapach:

- tworzenie się morskich i lądowych skał osadowych ery mezozoicznej,

- paleogeńskie i neogeńskie ruchy tektoniczne orogenezy alpejskiej i procesy erozji starszych skał po ostatecznym ustąpieniu morza z tych terenów (kształtowanie powierzchni zrównań, procesy krasowe, w tym modelowanie ostańców skalnych, powstawanie systemów jaskiniowych, wycinanie głębokich dolin i obniżeń),

- plejstoceński okres zlodowaceń, który ponownie przemodelował ostańce skalne i poprzez akumulację olbrzymich ilości osadów piaszczystych i lessów doprowadził do znacznego złagodzenia rzeźby terenu,

- holocen to kolejny, ostateczny etap modelowania dolin rzecznych i wierzchowin, rozwój rzeźby lessowej oraz szczególnie widoczne od średniowiecza, przekształcenia terenu przez działalność człowieka.

Z tym ostatnim związane są głównie przemiany w stosunkach wodnych i szacie roślinnej, m.in. powstawanie i zanikanie zbiorowisk naskalnych i kserotermicznych.

Jaskinie, grupy skalne:

1. Skały Kroczyckie, w tym Góra Zborów, Kołoczek, Pośrednia, Popielowa, Łysak, Słupsko. Każde z tych wzniesieni to nagromadzenie dziesiątków ostańców o wysokości często znacznie przekraczającej 20m

2. Skałki Podlesickie, w tym głównie Ruskie Skały, Sowie Skały, Bukowe Skały, Skała Apteka, Biblioteka, Turnia Motocyklistów.

3. Jamnicze Skały, Sowie Skały, Nietoperzowe Skały (Piaseczno)

4. Okiennik Wielki (Piaseczno), jeden z największych pojedynczych masywów skalnych Wyżyny Częstochowskiej, jego szczytowe partie przebite są naturalnym oknem skalnym.

5. Jaskinia Głęboka (rez. Góra Zborów, Podlesice), długość ok. 190m jedyna jaskinia w północnej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej przystosowana do turystycznego ruchu masowego. Zwiedzanie z przewodnikiem, obiekt posiada oświetlenie elektryczne.

6. Jaskinia Berkowa (rez. Góra Zborów, Podlesice), dł. ok. 54m, jaskinia ma charakter bardzo ciasnego, trudnego do pokonania korytarza.

7. Jaskinia w Kroczycach – (Skałki Kroczyckie), dł. 60m, jaskinia o rozwinięciu poziomym, stanowi cenne stanowisko archeologiczne.

8. Jaskinia Pod Oknem – (Skałki Kroczyckie), podobnie jak Jaskinia w Kroczycach jest to cenne stanowisko, gdzie aktualnie prowadzone są badania archeologiczne.

9. Jaskinia Sulmowa – (Skałki Podlesickie), dł. 46m, ciasne korytarze o częściowo pionowym rozwinięciu.

10. Jaskinia Piaskowa – (Piaseczno), dł. 60m, jaskinia pozioma, obiekt trudnodostępny.

11. Jaskinia Studnia Szpatowców - (Skałki Podlesickie), jaskinia o rozwinięciu pionowym w formie pochylni przechodzącej w pionową 19m studnię. Zwiedzanie wymaga zastosowania specjalistycznego sprzętu, obiekt jest bardzo niebezpieczny.

12. Jaskinia Żabia - (Skałki Podlesickie), jaskinia o rozwinięciu pionowym, zwiedzanie wymaga zastosowania specjalistycznego sprzętu.

13. Jaskinia Wielkanocna - (Piaseczno), jaskinia o rozwinięciu pionowym, zwiedzanie wymaga zastosowania specjalistycznego sprzętu.

Wody powierzchniowe  :

Centrum Gminy, podobnie jak obszar innych gmin leżących w głównym paśmie Wyżyny Częstochowskiej, jest obszarem suchym o licznych terenach bezodpływowych i niewielkiej ilości cieków powierzchniowych. Głównymi rzekami przepływającymi przez teren Gminy, w całości należący do dorzecza Wisły są:

1. Białka (Białka Zdowska)

Lewobrzeżny 16,8km dopływ Krztyni, swój początek bierze w Zdowie w zespole typowych wywierzysk krasowych odwadniających centralą część Wyżyny Częstochowskiej.

2. Krztynia

Niesamowicie malowniczy, krótki 25,5km lewy dopływ Pilicy, źródła w okolicach Siamoszyc w centrum Jury Północnej, poprzecznie przecina Próg Lelowski. Przez Gminę przepływa ponad połowa jej biegu, od obszaru źródliskowego po Stawy Pstrąg położone między Pradłami a Zawadą Pilicką.

3. Potok Wodząca (dopływ Białki)

Krótki potok powstający z połączenia potoku Grzybówka, wypływającego ze źródła w Lgotce i Wodzącej będącej okresowym ciekiem wypływającym z okolic Lgoty.

Na terenie Gminy Kroczyce zlokalizowane są 4 zespoły dużych jak na Wyżynę Krakowsko-Częstochowską zalewów i stawów hodowlanych:

1. Zalew Siamoszyce, rekreacyjno-wędkarski zbiornik na Krztyni o pow. ok. 20ha. Ciekawostką są bardzo silne źródła krasowe w jego linii brzegowej w pobliżu drogi Siamoszyce – Szypowice.

2. Zalew Przyłubsko, dwa, zasilane wodami Krztyni, zbiorniki wędkarsko-rekreacyjne o łącznej pow. około 13ha.

3. Zalew Dzibice, utworzony na Białce Zdowskiej kompleks 4 zalewów wędkarsko-rekreacyjnych o łącznej powierzchni blisko 40ha, z czego największy ma ok. 26ha.

Cechą charakterystyczną w/w zalewów, utworzonych w źródliskowych odcinkach rzek, jest doskonałej jakości woda.

4. Stawy w Białej Błotnej, utworzone na Białce Zdowskiej stawy hodowlane o łącznej powierzchni ponad 20ha.

Źródła:

1. Źródło w Lgotce – wywierzysko krasowe zlokalizowane na zachód od zabudowań Lgotki.

2. Zespół źródeł Krztyni w Siamoszycach – kompleks kilku źródeł zlokalizowanych w dnie, linii brzegowej Zalewu Siamoszyce, oraz w Dolinie Więcki na południowy-zachód od zabudowań wsi.

Przyroda ożywiona :

Obszar Gminy to centrum Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, gdzie swoista mozaika muraw naskalnych, kserotermicznych, napiaskowych sąsiadująca z równie zróżnicowanymi kompleksami leśnymi i brzegami potoków, zalewów, połączona z ukształtowaniem terenu, sposobem jego zagospodarowania i brakiem dużych ośrodków osadniczych/ przemysłowych przyczynia się, do chyba największego w skali całej Wyżyny, zróżnicowania przyrodniczego.

Do najważniejszych zbiorowisk zaliczyć należy:

formacje z jałowcem pospolitym Juniperus communis na wrzosowiskach lub nawapiennych murawach,

suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion),

murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis-Festucion pallentis),

zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) ,

ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium),

niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris),

górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk ,

wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis,

jaskinie nieudostępnione do zwiedzania,

żyzne buczyny (Dentario glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion),

ciepłolubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion),

grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum),

jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach (Tilio plathyphyllis-Acerion pseudoplatani) ,

łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy żródliskowe).

Duże kompleksy leśne, z doskonale czytelną piętrowością, porastające pasma Skałek Kroczyckich, Podlesickich i wzgórza koło Pradeł stwarzają doskonałe warunki bytowe dla licznych gatunków ptaków i ssaków. Na skalnych urwiskach chętnie gnieżdżą się jerzyki, pustułki, kruki, w lasach spotykamy dzięcioły czarne, zielone i wiele innych gatunków. Równie licznie reprezentowane są płazy i gady, w tym na Skałkach Kroczyckich spotkać można wpisanego do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt gniewosza plamistego.

Jednak niewątpliwymi symbolami świata zwierząt Wyżyny są nietoperze, których kilkanaście gatunków spotkać można na terenie Gminy.

Na obszarach rolniczych pozostawiane są śródpolne remizy drzew i krzewów stanowiące schronienie dla zwierząt. Jednak najbogatszy, liczący tu ponad 3 tyś. gatunków jest świat bezkręgowców. W jaskiniach zobaczyć możemy pająka Meta menardi, a na nasłonecznionych murawach królują liczne kolorowe motyle. 

Rezerwat Góra Zborów

45ha rezerwat przyrody nieożywionej utworzony w 1957r. Ochroną objęta jest Góra Zborów (Berkowa Góra) oraz sąsiednie wzgórze Kołoczek.

Utworzony został w celu ochrony form krasowych utworzonych w górnojurajskich wapieniach. Szczytowe partie wzgórz stanowią rozwinięte na kilku poziomach imponujące, osiągające 30m wysokości i przybierające różnorodne kształty ostańce skalne. W podłożu rozwinięte są leje krasowe, aveny i liczne jaskinie, w tym duża i udostępniona dla ruchu turystycznego Jaskinia Głęboka. Na terenie rezerwatu stwierdzono występowanie ok. 210 gatunków roślin naczyniowych, typowe gatunki muraw naskalnych i kserotermicznych m.in. czosnek skalny, czyściec prosty, dąbrówka kosmata, dziewięćsił bezłodygowy, goździk kartuzek, posłonek rozesłany, przetacznik, przytulia, rojownik pospolity, macierzanka piaskowa, szałwia łąkowa, rozchodnik ostry, wilczomlecz sosnka, zanokcica.

W ciągu ostatniej dekady, w celu pielęgnacji odtworzenia muraw i przywrócenia otwartego krajobrazu z dominującymi białymi skałami wapiennymi, wykarczowano szczytowe partie Góry Zborów i wprowadzono wypas kulturowy.